نوشته: فواد ایوبیان
کمال‌الدین بهزاد به روایتی در بین سال‌های ۸۵۴-۸۵۸ هجری قمری در عهد شاهرخ میرزا و ملکه گوهر شاد بیگم در هرات متولد شد. در پنج ساله‌گی پدر و مادرش را از دست داد و یتیم ماند بعد مولانا روح‌الله میرک نقاش، مامایش، سرپرستی او را به عهده گرفت و او را چون فرزندش پرورش داد و آن‌چه از هنر می‌دانست به او یاد داد او را با فنون نقاشی و آثار هنرمندان پیشین آشنا کرد و به کارگاه کتاب‌آرایی سلطان حسین بایقرا و امیر علی‌شیر نوایی وارد ساخت.
روح‌الله میرک معروف به خواجه‌میرک نقاش خوش‌نویس و تذهیب‌کار قرن نهم هجری و استاد کمال‌الدین بهزاد هراتی و نیز کتاب‌دار سلطان‌حسین بایقرا بود.
بهزاد به کمک میرک نقاش در اندک زمان شناخته و معروف شد و در سایه ای اولین حامی خود امیرعلی شیر نوایی از فرصت‌های هنری بزرگی برخوردار گشت و بعد در خدمت سلطان حسین بایقرا پیوست که دربار وی در هرات محل گرد آمدن نخبه‌های اهل ذوق و هنر و استعداد بود که نوایی، جامی و خواند میر تاریخ‌نویس، در راس آن‌ها بودند.
استاد کمال‌الدین بهزاد، به امر سلطان میرزاحسین بایقرا سمت ریاست کتابخانه و سرپرستی گروه نقاشان، خوش‌نویسان، تذهیب‌کاران را یافته و در آن کتابخانه، مشغول فراهم‌آوری نسخه‌های نفیس شد.
سلطان حسین‌میرزا بایقرا در سال ۹۱۱ ه ق. وفات یافت که بعد از وفات وی پسرانش « بدیع‌الزمان میرزا» و«مظفرحسین میرزا» در هر گوشه و کنار خطبه سلطنت به نام خودشان خواندند و بنا بر آن امور مملکت بی‌نظم شد سرانجام پس از جنگ، در ماه محرم سال۹۱۳ ه ق-۱۵۰۷ م. ازبیکان پس از نابود کردن تیموریان به جای آن‌ها نشستند و هرات را نیز با کشتار و غارت تصرف کردند.
استاد بهزاد بنا به درخواست شیبک خان صورت او را به تصویر کشید، این تصویر یکی از شاه‌کار‌های بهزاد به شمار می‌رود، که رییس ازبیکان ملبّس به لباس عصر هرات آن زمان و به دستگاه بزرگی تکیه زد و چهره مقتدر و هوشمندی او، مبین جاه‌طلبی و قدرت‌خواهی بزرگ او دانسته می‌شود.
قاسم‌علی و محمد مذهب همراه دیگر هنرمندان به بخارا منتقل شدند که در نتیجه مکتب بخارا تحت تأثیر نقاشی مکتب هنری هرات قرار گرفت.
حمله‌ی شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۶ ه ق- ۱۵۱۰م. باعث شد که ازبیک‌ها شکست بخورند و در نتیجه هرات و مواریث مکتب هنری هرات مورد چپاول قرار بگیرد.
این فرصتی شد تا استاد کمال‌الدین بهزاد هراتی و تعدادی از شاگردان استاد بهزاد (میر مصور بدخشانی، میر سیدعلی، آقامیرک، مظفرعلی، دوست‌محمد، عبدالصمد، میرزا علی، سلطان محمد، عبدالعزیز، شیخ محمد و محمد هروی) را به تبریز انتقال دهد.
شاه مسوولیت تعلیم شاهزاده‌گان، خصوصاً شاه طهماسب اول را به استاد سپرد و طی فرمانی استاد بهزاد را به عنوان رییس کتابخانه سلطنتی منصوب کرد و تمام امور کتابخانه را به وی سپرد.
استاد بهزاد در دربار شاه اسماعیل صفوی از احترام و عزت برخوردار بود. بعد از مرگ شاه اسماعیل پسرش شاه طهماسب به جای پدرش به سلطنت نشست.
کاهش حمایت دربار صفوی و شاه طهماسب از هنرمندان، باعث شد که برای تأمین معاش به دنبال راه جدیدی باشند. تا این که تعدادی از هنرمندان به دعوت همایون بابرشاه (شاه کابل) به کابل رفتند.
در اواخر عمر در سال ۱۵۳۵ میلادی، استاد کمال‌الدین بهزاد به زادگاهش هرات برگشت.
قول دیگری نیز وجود دارد که استاد برای عیادت رستم‌علی خواهرزاده‌اش از تبریز به هرات می‌آید، اما زمانی که به هرات می‌رسد، رستم‌علی وفات یافته بود، پس در هرات ماندگار می‌شود و درماه رمضان سال ۹۴۲ هجری به عمر ۸۸ ساله‌گی در هرات وفات و در جوار کوه سید مختار (مختارآقا) دفن می‌گردد.
کوه مختار تپه‌ای است که در شمال شهر هرات موقعیت دارد. در این تپه حجره و قبر سید عبدالله مختار هراتی که به سال ۲۷۷ هـ ق وفات یافته است، قرار دارد. سید عبدالله مختار هراتی که در هرات به نام سید مختار معروف هست، از عرفای قرن سوم هجری بوده که در هرات زنده‌گی می‌نمود و اینک قبر او زیارتگاه مردم شهر هرات است و بسا مشاهیر هرات در اطراف مقبره‌ی او دفن شده‌اند.
کوه مختاردر زوایه‌ی غربی تپه‌ای است
که آرامگاه استاد کمال‌الدین بهزاد هراتی و خواهرزاده استاد (رستم علی) در آن جا
دفن‌اند.
نمای دور از مقبره استاد کمال الدین
بهزاد هراتی و رستم علی خواهرزاده استاد
سنگ قبر بهزاد که کاملاً
سیاه است، حدود ۱۸۰ سانتی متر طول و ۳۰ سانتی متر عرض دارد و چهار قلم در آن کار شده
است. تذهیب‌کاری سنگ شباهت بسیار به شیوه تذهیب خود استاد بهزاد دارد که توسط
شاگردان استاد بهزاد و یا هم با کاپی‌برداری از کار استاد، صورت گرفته باشد. در
اطراف سنگ در ضمن تذهیب‌کاری‌های ظریف و آیاتی از قرآن کریم، احادیث پیغمبر و درود
و دعا به روح استاد بهزاد نوشته شده است.