امیرعلی شیرنوایی، با نوشتن کتاب محاکمه‌اللغتین، زبان فارسی را به محاکمه کشید؛ اما در نگارش محاکمه الغتین، پنجاه درصد واژه فارسی به کار رفته بود!
در سه روز گذشته، مطالب زیادی درباره جایگاه و مقام «امیر علی‌شیر نوایی» نویسنده، شاعر و سیاستمدار دوره تیموریان هرات به مناسبت پنجصدوهشتادمین سال تولد وی نوشته و منتشر شده است. اگر قرار بود من هم درباره مقام علی‌شیر نوایی بنویسم، قطعاً همان مطالب و بلکه فراتر از آن را می‌نوشتم اما از آنجا که در کارنامه وی به یک نکته تاریک اشاره نشده، در یادداشت حاضر به آن پرداخته شده است.
امیر علی‌شیر نوایی به رغم آن که به زبان فارسی شعر می‌سرود و تعدادی از آثارش مثل رساله «معمّا» را نیز به زبان فارسی نوشته است اما همواره مجد و عظمت این زبان، وی را می‌آزرد تا جایی که جبهه‌گیری‌هایش علیه زبان فارسی، نوایی را از دایره انصاف خارج کرده است. وی برای این که زبان فارسی را خورد و کوچک کند، کتاب «محاکمه‌الغتین» را به زبان ترکی- جغتایی در محکومیت زبان فارسی نوشت. نوایی در این اثر کوشیده است تا زبان فارسی را ضعیف نشان داده و در برابر آن زبان جغتایی- ازبکی- ترکی را ترجیح دهد. به اصطلاح عامیانه، وی در این کتاب بر «سر» زبان فارسی زده و آن را محاکمه و محکوم کرده است تا زبان ترکی برجسته شود.
نوایی مدعی است که ترکی واقعاً بر زبان فارسی برتری دارد. او شرح آثار ادبی خود را شاهدی بر این بالندگی قرار می‌دهد تا خواننده را متقاعد سازد که نظر قیاسی او درباره شایستگی‌های زبان ترکی بر فارسی از معلومات عمیق وی در هردو زبان ناشی شده است. بحث اصلی او این است که در فرهنگ ترکی واژه‌های زیادی وجود دارد که معادل دقیق آن‌ها در فارسی یافت نمی‌شود. اما امروزه هر زبان‌شناسی ناچار نتیجه می‌گیرد که نوایی استدلال ضعیفی در رابطه با موضوع خود به کار گرفته است زیرا وی در همین رساله‌ای که زبان فارسی را به محاکمه کشانده است، درصد بالای از کلمات فارسی را به کار برده است. «روبرت دورو» زبان شناس معروف معتقد است که نوایی در کتاب محاکمه‌اللغتین، حداقل از پنجاه درصد واژه‌های عربی و فارسی استفاده کرده است.
افزون بر این، نوایی در کتاب محاکمه‌الغتین، به برتری نژادی هم اعتقاد دارد و نژاد ترک را نسبت به نژاد «سارت» یا فارس، "تیزفهم‌تر" و از لحاظ خلقت "صافی‌تر" و "پاك‌تر" عنوان کرده است. گویا عبارات به کار رفته در این کتاب علیه فارسی‌زبان‌ها، به مذاق دولت ازبکستان خوش آمده است و در سال‌های اخیر، به پخش و توزیع گسترده ترجمه‌های کتاب محاکمه‌الغتین در مناطق تحت نفوذ زبان فارسی پرداخته است. به عنوان مثال: سال گذشته سفارت ازبکستان در پاکستان، از ترجمه اردوی کتاب محاکمه‌الغتین در اسلام‌آباد رونمایی کرد و متعاقب آن، این ترجمه به صورت گسترده و رایگان در مراکز علمی، فرهنگی و دانشگاهی پاکستان پخش شد. آیا این اقدام ازبکستان غیراز این است که سدی در برابر توسعه و گسترش زبان فارسی در شبه‌قاره باشد؟
به هر حال، جایگاه علمی امیر علی‌شیر نوایی نزد حوزه تمدنی فارسی زبانان محفوظ بوده و ذکر یک کاستی در زندگی نوایی، از مقام علمی وی نمی‌کاهد زیرا این دانشمند هراتی هم عضوی از حوزه تمدنی ما است و گرامی‌داشت از سالروز تولد وی، تجلیل از یک نخبه «خراسان‌زمین» است.
سخن پایانی این که نوشته و سیاهه حاضر نیز تا جایی که تخطئه امیرعلی شیرنوایی باشد، دفاع از زبان فارسی است؛ زبانی که این بی‌بضاعت، همیشه از آن به عنوان زبان مادری‌اش مانند باورها و اعتقاداتش حراست کرده و می‌کند
مرادی پنجشنبه ۱۳۹۹/۱۱/۲۳